Charakterystyka zabójców serjnych wg. stopnia ich zorganizowania
FBI
Kanibalizm
Wiktymologia
Wykrywanie sprawców zabójstw seryjnych na tle seksualnym
Klasyfikacja zabójstw na tle seksualnym
Przestępstwo zabójstwa w polskim kodeksie karnym
Przestępstwo zabójstwa w polskim kodeksie karnym.
Stan prawny na dzień: 14.12.2004.Uwaga:: na końcu artykułu znajduje się słowniczek wyrażeń prawniczych ( podkreślonych linią ), które zostały użyte w niniejszym tekście.
Wstęp
Zabójstwo należy do najpoważniejszych przestępstw, gdyż godzi w największą wartość człowieka - jego życie. Życie ludzkie jest dobrem nadrzędnym w sensie humanistycznym, wartością, która o wszystkim przesądza: bez życia nie ma człowieka, a bez człowieka wszystko co ludzkie traci sens. Życie człowieka ma również bezpośrednią wartość dla społeczeństwa. Przede wszystkim ze względu na łączące ludzi więzy uczuciowe, ale także ze względu na "społeczną użyteczność". Człowiek jest produktem społeczeństwa i społecznym kapitałem, bez niego żadne społeczeństwo nie mogło by zaistnieć.
Wyrazem nadrzędności życia ludzkiego i potrzeby jego szczególnej ochrony jest uznanie prawa człowieka do życia wyrażonego zarówno w aktach międzynarodowych (art. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka), jak również wprost sformułowanego w Konstytucji Rzeczypospolitej (art. 38 - "Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.")
Ochronę życia ludzkiego realizują przede wszystkim przepisy prawa karnego zaliczając zabójstwo do najcięższych przestępstw. Zabójstwo zwykłe (typ podstawowy) i jego typy szczególne (kwalifikowane) należą do jednych z najsurowiej zagrożonych typów przestępstw.
Unormowanie przestępstwa zabójstwa w Kodeksie Karnym.
Zasadnicza część przepisów poświęcona przestępstwu zabójstwa umieszczona jest w kodeksie karnym, w Rozdziale XIX pt. "Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu". Ponadto dwa typy kwalifikowane tego czynu zabronionego znajdują się w Rozdziale XVI pt. "Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstwa wojenne" (art. 118 k.k. - ludobójstwo, art. 123 k.k. - przestępstwa wojenne).
Rozdział XIX, zajmujący wysoką pozycję w strukturze części szczególnej kodeksu karnego, chroni podstawowe dobro człowieka, którym jest jego życie. Rozdział ten chroni również zdrowie ludzkie, które obok życia jest bardzo ważnym dobrem człowieka. Między życiem a zdrowiem występuje nierozerwalny związek, ponieważ z reguły godzenie w życie narusza zdrowie, a godzenie w zdrowie niekiedy powoduje zagrożenie życia, dlatego oba te dobra chronione zostały umieszczone w jednym rozdziale.
Ze względu na przedmiot ochrony przepisy zawarte w Rozdziale XIX można podzielić na:
1.) przepisy tylko o ochronie życia (art.148 k.k. - 155),
2.) przepisy tylko o ochronie zdrowia (art. 156 k.k. - 157a),
3.) przepisy o ochronie życia i zdrowia (np. art. 158 k.k. - 162).
W kodeksie karnym znajdują się ponadto przepisy mające za przedmiot ochrony życie i zdrowie człowieka, także poza wymienionym rozdziałem. Występują one jednak obocznie (nie ubocznie) z innymi przedmiotami ochrony i te ostanie stanowią podstawę ustawowej kwalifikacji (np. zamach terrorystyczny - art. 140 § 2 k.k., wypadek komunikacyjny - art. 177 § 2 k.k., kwalifikowane znęcanie się nad rodziną - art. 207 § 3 k.k.)
Wśród przestępstw przeciwko życiu w obowiązującym prawie karnym najważniejsza jest grupa tych czynów zabronionych, które można nazwać właściwymi przestępstwami przeciwko życiu. Chodzi tu o czyny wyłącznie i bezpośrednio przeciwko życiu w jego formie biologicznie dojrzałej i to właśnie ich omówienie stanowić będzie zasadniczą cześć niniejszego opracowania:
1.tzw. zabójstwo zwykłe (art. 148 §1 k.k. - "kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności").
2.tzw. zabójstwa ciężkie (kwalifikowane).
- zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem (art. 148 § 2 pkt 1 k.k.),
- zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.),
- zabójstwo w związku ze zgwałceniem (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.),
- zabójstwo w związku z rozbojem (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.),
- zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art. 148 § 2 pkt 3 k.k.),
- zabójstwo z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,
- zabójstwo więcej niż jednej osoby,
- zabójstwo dokonane przez osobę wcześniej skazaną prawomocnym wyrokiem za to przestępstwo.
3.zabójstwa uprzywilejowane.
- tzw. zabójstwo w afekcie (art. 148 § 4 k.k. - "pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami"),
- dzieciobójstwo (art. 149 - "matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu"),
- eutanazja (art. 150 § 1 k.k. - "kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego"),
- doprowadzenie do zamachu samobójczego (art. 151 k.k. - "kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie"),
- zabójstwo nieumyślne (art.155 - "kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka).
Polski Kodeks Karny zarówno w odniesieniu do typu podstawowego jak kwalifikowanego stosuje określenie "zabójstwo". Ustawodawstwa zachodnioeuropejskie (Niemcy, Anglia, Francja) posługują się terminem "zabójstwo" (totschlag, manslaughter, muerte) na określenie tylko typu podstawowego, zaś "morderstwem" (mord, muerder, assassinat) w stosunku do typów kwalifikowanych.
Zabójstwo zwykłe (art.148 § 1 k.k.)
Zabójstwo zwykłe jest przestępstwem powszechnym zawierającym najogólniejsze znamiona zabójstwa. Polega ono na umyślnym pozbawieniu życia człowieka. Należy ono także do przestępstw materialnych skutkowych, czyli takich, których dokonanie następuje z chwila wystąpienia określonego skutku. W przypadku zabójstwa tym skutkiem jest śmierć człowieka, która pozostaje w związku przyczynowym z zachowaniem się sprawcy. W obowiązujących przepisach prawa karnego nadal - zgodnie z dotychczasową praktyką zarówno w teorii jak i orzecznictwie - stosuje się ekwiwalencyjną teorię związku przyczynowego, według której sprawcą zmiany w świecie zewnętrznym jest ten, kto swoim zachowaniem zrealizował co najmniej jeden jej warunek istotny czyli taki bez którego owa zmiana by nie nastąpiła. Oznacza to, że związek przyczynowy zachodzi wtedy, gdy działanie sprawcy było co najmniej jednym z warunków, bez którego skutek śmiertelny by nie nastąpił. Istnienie związku przyczynowego jest zachowane także wtedy, gdy w wywołaniu skutku współdziałały inne przyczyny niezależne od sprawcy, np. wadliwe leczenie.
Warunkiem skazania za zabójstwo jest wykazanie, że jego sprawca swoim działaniem wyczerpał przewidziane w ustawie karnej znamiona tego przestępstwa. Znamiona te, składające się na zespół cech typizujących zabójstwo, dotyczą:
1) przedmiotu ochrony,
2) strony przedmiotowej,
3) podmiotu,
4) strony podmiotowej.
Przedmiotem ochrony jest życie ludzkie. Ochronie podlega każdy nawet najmniejszy odcinek temporalny życia człowieka od chwili urodzenia aż do momentu śmierci.
Pojęcie śmierci w odniesieniu do zabójstwa jest bardzo istotne, ponieważ z jej chwilą zostaje ono dokonane. Śmierć jako zjawisko biologiczne, stanowi granicę oddzielającą życie, czyli ruch, od stanu bezruchu, w którym ustają wszelkie zjawiska "życiowe" i rozpoczyna się okres destrukcji organizmu aż do stanu, w którym w całości przejdzie on w stan "prostych związków chemicznych", które zostaną włączone w "obieg" tych związków w przyrodzie. Śmierć jest wiec procesem biologicznym przebiegającym w czasie. Na ten proces składają się w kolejności:
1) etap agonii,
2) okres śródśmiertny,
3) śmierć kliniczna,
5) śmierć mózgowa (obywatelska).
Aktualnie obowiązująca wykładnia art.148 § 1 k.k. oraz praktyka przyjmuje, że zabójstwo zostało dokonane z chwilą śmierci mózgu (śmierć mózgowa). Śmierć mózgowa polega na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu, czyli tej części mózgu, na której osadzone są półkule mózgowe. Niemniej w literaturze przedmiotu można się też spotkać z poglądem, że za skutek zabójstwa powinna być uznana także śmierć kliniczna, gdyż skutkiem działania i zamiarem sprawcy jest śmierć człowieka w ogóle, a nie jej określony rodzaj.
Strona przedmiotowa przestępstwa obejmuje wszelkie zachowanie pozostające w związku przyczynowym z późniejszym zgonem człowieka. O związku przyczynowym była już mowa. W tym miejscu należy tylko dodać, ze związek przyczynowy nie musi być wcale bezpośredni, gdyż mogą tu wystąpić ogniwa pośrednie, np. opóźniony przyjazd karetki pogotowia spowodowany opieszałością personelu bądź gołoledzią. Mogą pojawić się też warunki istotne towarzyszące zachowaniu się sprawcy, np. wiek ofiary czy jej zły stan zdrowia. Dzięki tak rozumianemu pojęciu związku przyczynowego możliwe jest karnie sprawców tzw. morderstw sądowych (osób, które w sposób naganny przyczyniły się do przeprowadzenia sfingowanego procesu - np. oficerów śledczych, prokuratorów - co w konsekwencji doprowadziło do skazania na karę śmierci niewinnych ludzi).
Znamieniem czynnościowym strony przedmiotowej jest zwrot "zabija". Ustawodawca nie precyzuje tego terminu, należy więc przypuszczać, że chodzi tu o dowolną czynność sprawcy skierowana umyślnie na pozbawienie życia człowieka bez względu na rodzaj użytego środka (np. nóż, trucizna) i technikę wykonania (np. uduszenie, zastrzelenie).
Jeżeli zabójstwo jest wynikiem działania, to sprawcą może być każdy. Jeśli zaś zaniechania, to tylko osoba, na której ciąży szczególny obowiązek przeciwdziałania śmierci ofiary (np. matka, która zaprzestała karmienia niemowlęcia).
Przedmiotem zamachu (przedmiotem czynność wykonawczej) jest człowiek. Dla prawa karnego niezwykle istotne jest ustalenie od kiedy dziecko urodzone przez kobietę staje się "człowiekiem". Wśród przedstawicieli nauki doszło do znacznej różnicy zdań, i w związku z tym, proponowano różne rozwiązania. Wyróżniono różne momenty decydujące o tym, że dziecko poczęte (dawniej "płód") staje się człowiekiem:
1) chwilę rozpoczęcia akcji porodowej,
2) chwilę wydalenia dziecka z organizmu matki,
3) chwilę podjęcia przez istotę wydaloną samodzielnego oddychania,
4) chwilę osiągnięcia przez dziecko poczęte zdolności do samodzielnego życia poza organizmem matki.
Jest nim pierwsze kryterium w postaci rozpoczęcia akcji porodowej, a więc odczucia przez matkę pierwszych bólów porodowych, gdyż z tą chwilą przerwanie ciąży stanowiące przestępstwo przeciwko dziecku poczętemu nie jest już możliwe. Należy dodać, że według terminologii przyjętej w medycynie - porodem jest zakończenie ciąży trwającej 22 tygodnie lub więcej, jeżeli ten warunek nie jest spełniony mówimy o poronieniu.
Każda istota (nawet tzw. "potworek"), zrodzona przez kobietę jest człowiekiem i korzysta także z ochrony prawnej.
Na stronę podmiotową zabójstwa składają się kwestie dotyczące winy sprawcy. Zabójstwo polega na umyślności, w grę będą więc wchodziły formy winy w postaci zamiaru bezpośredniego (dolus dirctus), gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony albo zamiaru ewentualnego (dolus eventualis), gdy sprawca co prawda nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje taką realną możliwość i się na nią godzi. O zamiarze sprawcy należy wnioskować w oparciu o całokształt okoliczności podmiotowych i przedmiotowych. Jeśli chodzi o te ostatnie to ważne są: rodzaj użytego narzędzia, liczba i intensywność zadawanych ciosów, ich umiejscowienie i rozmiar spowodowanych uszkodzeń ciała.
W przypadku zabójstw duże znaczenie praktyczne ze względu na surowsze karnie mają także dwa rodzaje zamiaru bezpośredniego: zamiar przemyślany (dolus premedicatus) potocznie nazywany premedytacją i zamiar nagły (dolus repentitius). Ten pierwszy rodzaj dotyczy działania zaplanowanego i rozmyślnie zrealizowanego, ten drugi - działania nagłego, pod wpływem bodźca. Zdecydowana większość zabójstw zwykłych popełniona zostaje w zamiarze nagłym.
Podmiotem, czyli sprawcą jest każda osoba fizyczna, byle by była "dojrzała" i poczytalna w rozumieniu prawa karnego. Dolną granicą odpowiedzialności karnej jest ukończenie lat 17 przed popełnieniem czynu zabronionego (art. 10 § 1 k.k.), a w szczególnych wypadkach (m.in. przy zabójstwie) ukończenie lat 15 w chwili popełnienia czynu (art. 10 § 2 k.k.).
Osoba poczytalną jest ta, która "mogła w chwili czynu rozpoznać jego znaczenie lub pokierować swoim postępowaniem" (art. 31 § 1 k.k.).
Zabójstwo może być dokonane przez jednego sprawcę (reguła przy zabójstwach seryjnych na tle seksualnym), jak też może być popełnione w postaci współsprawstwa lub sprawstwa kierowniczego, które występuje wyjątkowo oraz podżegania i pomocnictwa.
Jeśli zabójstwo zostało popełnione w wyniku porozumienia charakterystycznego dla współsprawstwa, każdy ze współsprawców uczestniczący w realizacji porozumienia odpowiada za zabójstwo bez względu na to, czyje zachowanie stało się bezpośrednią przyczyną zgonu i bez względu na to, czy ta okoliczność da się ustalić.
Zabójstwa ciężkie.
O uznaniu danego zabójstwa za dokonane w typie kwalifikowanym decyduje wyczerpanie tzw. znamienia kwalifikującego, które dookreśla ogólnie sformułowany zakaz zawarty w typie podstawowym. W przypadku zabójstw owo dookreślenie polega na dodaniu do zwrotu "zabija" innego zwrotu, który wskazuje na sposób popełnienia zabójstwa (np. "z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych"), szczególne okoliczności czynu (np. "w związku z rozbojem") lub motyw ("w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie"). Dookreślenie dotyczy też podmiotu (sprawcy ) zabójstwa ze względu na jego szczególne nastawienie psychiczne ("ze szczególnym okrucieństwem"), a nawet jego sytuację prawną (zob. art. 148 § 3 2 zd. in fine).
Typy kwalifikowane zabójstwa wyróżnia poza tym szczególnie surowe zagrożenie karą. Za popełnienie któregoś czynu zabronionego w typie kwalifikowanym, ustawodawca przewidział karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karą 25 lat pozbawienia wolności albo karą dożywotniego pozbawienia wolności. Jest to najwyższe zagrożenie karą przewidziane przez polski Kodeks Karny. Poza kwalifikowanymi typami zabójstw taki sam ustawowy wymiar kary przewidziany jest jeszcze tylko za wszczęcie i prowadzenie wojny napastniczej (art. 117 k.k.).
Znamiona typów kwalifikowanych zabójstwa, poza omówionymi powyżej różnicami, niczym nie odbiegają od przedstawionej już charakterystyki znamion typu podstawowego.
1. Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem. (art. 148 § 2 pkt 1 k.k.)
Znamieniem kwalifikującym w odniesieniu do tego typu przestępstwa zabójstwa jest znamię sposobu działania "ze szczególnym okrucieństwem". Znamię to jednocześnie wskazuje na szczególne psychiczne nastawienia sprawcy. Działanie "ze szczególnym okrucieństwem" charakteryzuje się wyjątkowo okrutnym, brutalnym i odrażającym sposobem postępowania realizowanym przez sprawcę przy użyciu takich środków lub działaniem w takich okolicznościach, które zmierzają do zadania ofierze bardzo dotkliwych cierpień fizycznych lub moralnych. Istotą tego zabójstwa jest to, że te cierpienia wykraczają poza czynności zmierzające do spowodowania śmieci ofiary. Taka sytuacja może mieć miejsce np. w przypadku wielkiej liczby ciosów zadanych ofierze lub gdy zgon ofiary poprzedzony jest torturami. Zabójstwo, o którym mowa w art. 148 § 2 pkt 1 k.k., może być dokonane w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym.
2. Zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.),
3. Zabójstwo w związku ze zgwałceniem (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.),
4. Zabójstwo w związku z rozbojem (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.).
Trzy typy zabójstwa ciężkiego różniące się tylko znamieniem kwalifikującym, którym są szczególne okoliczności zabójstwa. Te okoliczności to czyny zabronione: przestępstwo wzięcia zakładnika (art. 252 k.k.), przestępstwo zgwałcenia (art. 197 k.k.) i przestępstwo rozboju (art. 280 k.k.).
Znamieniem kwalifikującym jest w tym wypadku zwrot "w związku z + szczególna okoliczność". Kodeks używa określenia "w związku", co pozwala objąć tym przepisem dwie sytuacje: jedną, w której ten związek jest tak ścisły, że możemy przyjąć istnienie jednego czynu w sensie naturalnym oraz drugą, w której związek jest luźniejszy. Przykładem pierwszej sytuacji może być zabójstwo rabunkowe, w którym dochodzi do zabójstwa ofiary rabunku, przykładem drugiej - zabójstwo policjanta w czasie pościgu za sprawcami rozboju.
Prawidłowa kwalifikacja danego czynu na postawie komentowanego art. (art. 148 § 2 pkt 2 k.k.) wymaga wyjaśnienia znaczenia poszczególnych okoliczności kwalifikujących ten czyn.
"Wzięcie zakładnika" (art. 252 k.k.) znaczy tyle, co porwanie od "porwać" ("porywać") czyli "schwyciwszy, schwytawszy zabrać, uwięzić, uprowadzić kogoś, coś siłą, przemocą, wbrew czyjejś woli". Znaczenie termin "porywać" ("porwać") odpowiada bowiem znaczeniu słowa "wziąć" (znaczy: "zdobycie, opanowanie, zabranie czegoś, kogoś siłą, wbrew czyjejś woli; zaaresztowanie."), dlatego też w praktyce określa się zachowanie sprawcy opisane przez ustawodawcę w tym przepisie także tym terminem.
"Zakładnik" jest to "człowiek zatrzymany przez okupanta, terrorystę, porywacza itp. mający odpowiadać swoją osobą za zachowanie się innych osób lub za niewykonanie przez jakieś władze lub jakąś grupę ludzi żądań napastnika". Liczba pojedyncza użyta przez ustawodawcę ("zakładnik") nie wyklucza tego, iż przedmiotem czynu może być większa ilość osób niż jedna.
"Zgwałcenie" polega na doprowadzaniu innej osoby przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności (art. 197 § 1 k.k.).
Obcowanie płciowe obejmuje swym zakresem przede wszystkim klasyczny akt spółkowania heteroseksualnego (tj. kopulacja heteroseksualna), jak również wszelkie jego substytuty traktowane przez sprawcę jako ekwiwalentne i równoważne spółkowaniu (np. stosunek oralny i analny, hetero- i homoseksualny).
"Inna czynność seksualna" to wszelkie zachowania o seksualnym wyrazie i intencji, nie będące obcowaniem płciowym w rozumieniu § 1 art. 197 k.k., a polegające na cielesnym kontakcie uczestników takiego czynu lub przynajmniej cielesnych i mających charakter seksualny zaangażowaniu ofiary (np. "dotykanie" narządów płciowych ofiary, zmuszanie jej do onanizowania innej osoby, do obnażania czy onanizowania się, wykonywania określonych cielesnych manipulacji seksualnych itp.).
Zgwałcenie w swoje kwalifikowanej postaci obejmuje tzw. gwałt zbiorowy i zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem.
Natomiast "rozbój" (art. 280 k.k.) to przestępstwo polegające na tym, że ten, kto kradnie, używa przemocy wobec osoby lub grozi natychmiastowym jej użyciem albo doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Typ kwalifikowany rozboju obejmuje posługiwanie się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działaniem w inny sposób bezpośrednio zagrażającym życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem.
W przypadku popełnienia zabójstwa kwalifikowanego z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. sprawca odpowiada zarówno za zabójstwo, jak i za czyn zabroniony stanowiący szczególną jego okoliczność. Trudno bowiem zaakceptować pogląd, by w przedstawionym przykładzie zabójstwo policjanta w czasie pościgu po dokonaniu rozboju miało uchylać odpowiedzialność za rozbój, którego ofiarą była inna osoba.
5. Zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.
W tej odmianie zabójstwa ciężkiego znamieniem kwalifikującym jest wyrażenie złożone "w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie". Znamię to można zaliczyć do grupy znamion szczególnego nastawienia sprawcy, ale także sposobu działania i motywu.
Motywacja jest procesem regulacyjnym, który steruje zachowaniem tak, aby doprowadziło ono do określonego efektu (celu); wzbudzając energię do działania i ukierunkowując je na cel. Ta energia wyrażą się w określonych emocjach, które tradycyjnie dzieli się na poznawcze, emocjonalne i wolicjonalne.
Negatywnej ocenie wyrażającej się w "zasługiwaniu na szczególne potępienie" można poddawać tylko przeżycia emocjonalne i wolicjonalne. Do tak ocenianych uczuć należy zaliczyć, nieusprawiedliwioną doznaną krzywdę, nienawiść żywioną do innego człowieka czy grupy ludzi np. ze względów rasowych, narodowościowych, religijnych i innych. Wśród przeżyć wolicjonalnych trzeba wymienić chęć zysku czy chęć zaspokojenia popędu płciowego, które to dążenia są realizowane z umyślnym pozbawieniem życia człowieka. Na takie samo "szczególne potępienie" będą zasługiwały tzw. "pobudki chuligańskie", które występują m.in. wtedy, gdy czyn dokonywany jest tylko dla wyładowania potrzeby agresji.
Zabójstwo to może być popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Zasadniczo o motywacji zasługującej na szczególne potępienie można mówić tylko w przypadku działania z premedytacją, ponieważ działanie z zamiarem nagłym rodzi z reguły mniej surową ocenę.
2. Zabójstwo z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych. (art. 148 § 2 pkt 3 k.k.)
Znamieniem kwalifikującym w stosunku do tego przestępstwa zabójstwa jest znamię wieloczłonowe "z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych". Jest to znamię sposobu popełnienia czynu. Przestępstwo jest kwalifikowane ze względu na stosowanie przez sprawcę broni palnej lub materiałów wybuchowych.
Ustawodawca umieszcza w treści przepisu słowo "z użyciem", przez co należy rozumieć, że chodzi o wykorzystanie tych przedmiotów jako środków do pozbawienia życia drugiego człowieka.
Za "broń palną" uważa się niebezpieczne dla życia lub zdrowia urządzenie, które w wyniku działania sprężonych gazów, powstających na skutek spalania materiału miotającego, jest zdolne do wystrzelenia pocisku lub substancji z lufy albo z elementu zastępującego lufę, a przez to do rażenia celów na odległość(art. 7 ustawy z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji - tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525). Jako rodzaje broni palnej wymienia się: broń bojową, myśliwską, sportową, gazową, alarmową i sygnałową.
Materiałami wybuchowymi są natomiast "substancje chemiczne stałe albo ciekłe albo mieszaniny substancji, zdolne do reakcji chemicznych z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, że mogą powodować zniszczenie w otaczającym środowisku, a także wyroby wypełnione materiałem wybuchowym" (ustawa z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego - Dz.U. Nr 117, poz. 1007 ze zm.).
6. Zabójstwo jedynym czynem więcej niż jednej osoby. (art.148 § 3 k.k.)
7. Zabójstwo przez osobę wcześniej skazaną prawomocnie za zabójstwo. (art.148 § 3 k.k.)
Art. 148 § 3 k.k. rozróżnia dwa rodzaje zabójstwa. W pierwszym z nich znamieniem kwalifikującym jest wyrażenie "jednym czynem zabija więcej niż jednej osobę". Wskazuje ona na znamię przedmiotu zamachu odnosi się bowiem to określonej liczby osób (co najmniej dwóch), ale także znamię sposobu działania ("jednym czynem").
Przepis ten jest wyrazem przyjęcia przez ustawodawcę w omawianym artykule zasady, iż spowodowanie jednym zachowaniem wielorakich skutków jest jednym czynem, gdy czyny te są skierowane przeciwko dobrom osobistym różnych osób. Klasycznym przykładem odzwierciedlającym istotę tej zasady jest rzucenie przez terrorystę granatu w tłum ludzi. Jeżeli chodzi o kwestię odpowiedzialności karnej, sprawca w opisanym przykładzie nie będzie odpowiadał za tyle zabójstw, ile osób poniosło śmierć, a za jedno przestępstwo z art. 148 § 1 kk, które spowodowało śmierć kilku osób. Takie są konsekwencje przepisu art. 10 § 1 k.k., zgodnie z którym jeden czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo (tzw. kumulatywny zbieg przepisów).
W drugim przypadku znamieniem kwalifikującym zabójstwo jest wcześniejsze skazanie sprawcy za zabójstwo, a więc za przestępstwo, w którego znamionach występuje słowo "zabija" (art. 148 - zabójstwo, 149 - dzieciobójstwo, 150 k.k.- zabójstwo eutanastyczne) bądź "zabójstwo" (art. 118 k.k.- ludobójstwo). Prawomocne skazanie należy rozmieć jako wyłącznie skazanie za dokonanie zabójstwa i to tylko w formie sprawstwa bądź współsprawstwa.
Zabójstwa uprzywilejowane.
Niektóre typy zabójstw są uprzywilejowane ze względu na szczególne nastawienie psychiczne sprawcy ("pod wpływem współczucia"), szczególne okoliczności ("w okresie porodu") lub sposób jego popełnienia ( "nieumyślnie"). Wymienione okoliczności uzasadniają orzeczenie wobec sprawcy zabójstwa uprzywilejowanego zastosowanie łagodniejszej kary, ponieważ albo wskazują na określona sytuację, w której spowodowanie śmierci drugiej osoby było usprawiedliwione (np. "pod wpływem silnego wzburzenia"), bądź wskazują, że sprawca nie miał zamiaru pozbawienia życia drugiej osoby ("nieumyślnie powoduje śmierć człowieka").
Typy uprzywilejowane zabójstwa, w przypadku ich popełnienia, zagrożone są karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Ten ustawowy wymiar nie dotyczy tzw. zabójstwa w afekcie, które jest zagrożone karą pozbawienia wolności od roku do lat 10.
W tym typie czynu zabronionego modyfikacja w stosunku do typu podstawowego odnosi się nie tylko do znamienia czynnościowego, ale także podmiotu, sposobu działania i okoliczności.
Do zabójstw typu uprzywilejowanego zalicza się:
1. Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami (tzw. zabójstwo w afekcie - art. 148 § 4 k.k.).
Znamieniem sposobu działania i psychicznego nastawienia sprawcy jest dwuczłonowe wyrażenie: "działanie pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami". Aby określone zachowanie zakwalifikować jako czyn zabroniony opisany w art.148 § 2 k.k. spełnione muszą być oba znamiona łącznie (równocześnie). Podkreślić przy tym należy, że silne wzburzenie (afekt), które nie jest usprawiedliwione okolicznościami nie może być kwalifikowane w oparciu o ten przepis.
Na czym polega "silne wzburzenie"? Silne wzburzenie polega na intensywnym napięciu emocjonalnym, w którym sfera emocjonalna psychiki uzyskuje przewagę nad działaniem rozsądku. Zachowanie przybiera postać niekontrolowanej w pełni przez rozum reakcji na sytuację. Nadzwyczajność sytuacji powoduje, że stan psychiczny sprawcy i dominujące w nim silne wzburzenie nie ma charakteru patologicznego. Jest to więc afekt fizjologiczny, a nie afekt patologiczny, który może pojawić się także w wyniku błahego bodźca a nawet bez niego, przy czym osiąga nasilenie wyższe niż afekt fizjologiczny.
Silne wzburzenie musi być "usprawiedliwione okolicznościami". Do takich okoliczności należy zaliczyć wyrządzenie sprawcy w sposób zawiniony poważnej krzywdy, zwłaszcza gdy jest to krzywda trudna albo niemożliwa do zrekompensowania w legalny sposób, np. zdrada małżeńska lub zabójstwo osoby najbliższej. W orzecznictwie dominuję pogląd, że do przyjęcia istnienia okoliczności usprawiedliwiających silne wzburzenie niezbędne jest ustalenie, że: 1) zachodziła obiektywna współmierność między czynem a krzywdą, jaką odczuł sprawca ze strony późniejszej ofiary, oraz że: 2) wskutek tego jego czyn jest nie tylko motywacyjnie zrozumiały, lecz ponadto z punktu widzenia etyczno-społecznego do pewnego stopnia wybaczalny.
Zabójstwo w afekcie wyjątkowo może być popełnione w zamiarze przemyślanym, np. żona maltretowana systematycznie przez męża przez dłuższy okres czasu, której w pewnym momencie "puszczają nerwy" i ciosem noża czy innego narzędzia powoduje śmierć swego oprawcy, ale i temu działaniu towarzyszy silne wzburzenie emocjonalne, które jest niezbędnym warunkiem zabójstwa z afektu. W tym przypadku nie mamy do czynienia z typowym zamiarem przemyślanym, gdyż ten wymaga chłodnej kalkulacji. Silne wzburzenie wywołane wprawieniem się sprawcy w stan nietrzeźwości albo po zażyciu środków odurzających nie uzasadnia kwalifikacji na podstawie komentowanego przepisu o zabójstwie z afektu. Natomiast możliwe jest stosowanie tego przepisu do sprawcy, który wykazuje poczytalność ograniczoną, o ile ta poczytalność ograniczona wynika z innych okoliczności aniżeli silne wzburzenie.
2. Zabójstwo dziecka przez matkę w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu (dzieciobójstwo - art. 149 k.k.).
Aby wyczerpać znamiona przestępstwa dzieciobójstwa należy pamiętać, że jego sprawcą może być tylko matka w okolicznościach opisanych w treści przepisu omawianego artykułu. Czynnikiem łagodzącym jest tu specyficzny stan psychiczny kobiety rodzącej pozostający w związku przyczynowym z przebiegiem porodu, o ile doprowadził do zabójstwa dziecka jeszcze w okresie porodu. Przypisując odpowiedzialność za dzieciobójstwo należy ustalić, że do zabójstwa dziecka doszło w wyniku silnego przeżycia wywołanego przebiegiem porodu. Nie wchodzą tu więc w rachubę inne powody owego przeżycia, jak zniekształcenie dziecka czy trudne warunki osobiste rodzącej.
Przedmiotem czynność wykonawczej jest tylko dziecko rodzone przez sprawczynię.
Określenie "w okresie porodu" należy interpretować ściśle według kryteriów medycznych. Oznacza to, że okres porodu trwa od pojawienia się bóli porodowych do wydalenia łożyska waz z błonami płodowymi.
Dzieciobójstwo jest przestępstwem umyślnym, które może być popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym.
Przestępstwo dzieciobójstwa może być popełnione przez matkę zarówno w postaci sprawstwa indywidualnego, jak i współsprawstwa, podżegania i pomocnictwa. Z komentowanego przepisu może odpowiadać tylko matka dziecka. Inne osoby z nią współdziałające bądź działające na własną rękę odpowiadają za zabójstwo podstawowe, bądź inną postać zabójstwa, określoną w art.148 k.k.. Kwalifikacja czynu z art. 149 k.k. nie wyklucza możliwości występowania u sprawczyni niepoczytalności bądź poczytalności ograniczonej.
3. Zabójstwo człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego (tzw. zabójstwa eutanatyczne - art.150 § 1 k.k.).
Ten typ czynu zabronionego został przez ustawodawcę uprzywilejowany ze względu na zmniejszony stopień winy. W praktyce bowiem chodzi o spowodowanie śmierci osoby nieuleczalnie chorej i przy tym cierpiącej, której nie można skutecznie pomóc, ale również o ofiarę ciężko poszkodowaną w wypadku, bardzo cierpiącą i skazaną na poważne kalectwo. Zachowanie sprawcy, którym może być każdy (np. najbliższa ofierze osoba, osoba obca lub lekarz), musi być wywołane żądaniem ofiary i współczuciem dla niej. Zabójstwo eutanatyczne może być popełnione zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. W tym ostatnim wypadku polega ono na zaprzestaniu podawania środków czy stosowania urządzeń podtrzymujących życie. Ofiara żądająca zabicia musi być pełnoletnia, w pełni świadoma swojej sytuacji oraz nie może działać pod wpływem przymusu. Czyn zabroniony wymieniony w art. 150 § 1 k.k. może zostać popełniony tylko w zamiarze bezpośrednim.
4. Doprowadzenie człowieka namową lub przez udzielenie pomocy do targnięcia się na własne życie (samobójstwo - art.151 k.k.).
Szczególna odmiana zabójstwa typu uprzywilejowanego, w którym sprawcą jest podżegacz lub pomocnik w doprowadzeniu ofiary do targnięcia się na własne życie.
Podżeganie zostało określone znamieniem "namawia", zamiast "nakłania", co oznacza, że zakres form podżegania został ograniczony i to do tych postaci, które są mniej intensywne. Sformułowanie przepisu zawarte w słowach "przez udzielenie pomocy doprowadza" wskazuje na to, że nie może tu wystąpić pomocnictwo w postaci zaniechania, a jedynie działanie w postaci np. udzielania rad, informacji, dostarczania narzędzi itp.
Skutkiem jest targnięcie się na własne życie ofiary, co obejmuje tak dokonanie jak i usiłowanie samobójstwa, przy czym jednak musi to być rzeczywiste targnięcie się na własne życie a nie tylko pozorowanie samobójstwa, co ma niekiedy miejsce. Jeżeli do targnięcia się na własne życie nie doszło ten, kto namawiał bądź pomagał odpowiada za usiłowanie. W przestępstwie z art. 151 k.k. może wystąpić w obu postaciach zachowania zarówno zamiar bezpośredni jak i zamiar ewentualny.
5. Nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka - art.155 k.k.
Znamion strony przedmiotowej nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka i zbrodni zabójstwa, ujmowane w sposób ogólny nie różnią się zasadniczo między sobą. Odmienność obu przestępstw tkwi w przede wszystkim w stronie podmiotowej, która w pierwszym przypadku polega na nieumyślności, a w drugim na umyślności. Jednak w ścisłym ujęciu różnice są możliwe do dostrzeżenia. Strona podmiotowa z reguły znajduje bowiem swoje odbicie w zachowaniu się sprawcy. Nieumyślność w zachowaniu sprawcy polega na tym, iż sprawca nie miał zamiaru zabicia człowieka, jednak zabija go na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo iż możliwość zabicia przewidywał lub mógł przewidzieć. W przypadku zabójstwa zaś mamy wyraźny wybór sposobów czy środków mogących spowodować poważną krzywdę.
Przestępstwa z omawianego przepisu są najczęściej popełniane w związku z wykonywaniem niebezpiecznych prac stanowiących zagrożenie dla pracowników prowadzących te prace lub dla osób postronnych.
Podstawą odpowiedzialności może też być zaniechanie, o ile na sprawcy ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. Zakres odpowiedzialności za skutek jest ograniczony możliwością przewidzenia następstw nieostrożnego zachowania się.
Przestępstwo zabójstwa unormowane w Rozdziale XVI kodeksu karnego.
Jak już była o tym mowa przepisy poświęcone przestępstwu zabójstwa umieszczone są także w innych rozdziałach części szczególnej kodeksu karnego. Charakterystyczna dla czynów zabronionych wymienionych w Rozdziale XVI "Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne" jest tzw. podwójna bezprawność. Oznacza ona, że przestępstwa te ścigane są na mocy przepisów prawnomiędzynarodowych wynikających z traktatów ratyfikowanych przez Polskę, jak również na mocy przepisów ustaw krajowych.
Ze względu na temat tego opracowania warto przyjrzeć się dwóm czynom zabronionym zawartym w Rozdziale XVI kodeksu karnego:
1.Ludobójstwo (art. 118. § 1 k.k.) - dopuszczenie się zabójstwa albo spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osoby należącej do grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie, w celu wyniszczenia tej grupy w całości albo w części.
Przestępstwo ludobójstwa należy do kategorii zbrodni przeciwko ludzkości. Ludobójstwo jest typem kwalifikowany przestępstwa z art.148 § 1 k.k. (zabójstwo) oraz z 156 § 1 k.k. (ciężki uszczerbek na zdrowiu).
Znamieniem kwalifikującym jest motywacja sprawcy. Ze względu na zamiar bezpośredni kierunkowy (w celu) mamy w tym przypadku do czynienia z przestępstwem kierunkowym.
Przestępstwa określonego w § 1 art. 118 dopuszcza się ten, kto zabił lub spowodował ciężki uszczerbek na zdrowiu choćby jednego z członków grupy, o ile tylko towarzyszy mu zamiar wyniszczenia tej grupy w całości lub w części.
Przedmiotem ochrony jest życie i zdrowie ludzi w czasie działań zbrojnych, a także na obszarach zajętych lub okupowanych oraz na innych terenach, jeśli korzystają oni w czasie działań zbrojnych z ochrony międzynarodowej.
2. Zamach na osoby korzystające z ochrony międzynarodowej (art. 123 k.k.) - dopuszczanie się z naruszeniem prawa międzynarodowego zabójstwa wobec: osób, które składając broń lub nie dysponując środkami obrony poddały się, rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego lub osób duchownych, jeńców wojennych, ludności cywilnej obszaru okupowanego, zajętego lub na którym toczą się działania zbrojne, albo innych osób korzystających w czasie działań zbrojnych z ochrony międzynarodowej).
Przestępstwo z art. 123 § 1 k.k. jest zbrodnią wojenną polegającą na stosowaniu zabronionych sposobów walki w czasie wojny, jak i po jej zakończeniu, zarówno na obszarze okupowanym, jak i na każdym innym obszarze, na którym np. przetrzymywani są jeńcy wojenni.
Znamionami kwalifikującymi ten typ zabójstwa są tu szczególny podmiot oraz szczególne okoliczności popełnienia czynu.
Zakazana czynność wykonawcza polega bowiem na zabiciu człowieka (ludzi) chronionych przez prawo międzynarodowe. Grupy ofiar, jak i okoliczności, w jakich dochodzi do zabójstw zostały wyczerpująco wyliczone w omawianym przepisie art. 123 k.k.. Odwołując się do prawa międzynarodowego ustawodawca miał na myśli w szczególności cztery konwencje genewskie z dnia 12 sierpnia 1949 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, o traktowaniu jeńców wojennych i o ochronie osób cywilnych podczas wojny opublikowane - Dz. U. z 1956 r. Nr 38, poz. 171.
Słowniczek wyrażeń prawniczych użytych w artykule.
Czyn zabroniony - zachowanie (działanie albo zaniechanie) o znamionach określonych w ustawie karnej.
Podmiot przestępstwa - człowiek (sprawca) zdolny do ponoszenia odpowiedzialności karnej na podstawie przepisów prawa karnego.
Podżeganie - nakłanianie innej osoby do dokonania czynu zabronionego.
Pomocnictwo - ułatwianie popełnienia czynu zabronionego, w szczególności przez dostarczanie narzędzi, środków przewozu, udzielanie rady lub informacji.
Przedmiot czynności wykonawczej - materialny substrat przestępnego zamachu, człowiek lub rzecz w szerokim znaczeniu tego słowa.
Przedmiot ochrony - dobro chronione przez przepisy prawa karnego.
Przestępstwo - czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, zawiniony, społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Przestępstwo kierunkowe - czyn zabroniony, który wskazuje na cel działania sprawcy; najczęściej w treści przepisu jako znamię ustawowe występują zwroty "w celu", "z powodu".
Przestępstwo powszechne - czyn zabroniony, który może być popełniony przez każdego karnie odpowiedzialnego człowieka (tj. osobę poczytalną, która osiągnęła wiek odpowiedzialności karnej).
Sprawstwo - samodzielne dokonanie czynu zabronionego.
Sprawstwo kierownicze - kierowaniem wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystanie uzależnienia innej osoby od siebie w celu polecenia jej wykonanie takiego czynu.
Strona przedmiotowa przestępstwa - znamiona charakteryzujące zewnętrzne zachowanie sprawcy, jego formę i okoliczności, a także skutek tego zachowania się oraz powiązanie między zachowaniem a skutkiem.
Typ kwalifikowany przestępstwa - postać czynu zabronionego tworzona ze względu na szczególne okoliczności czynu lub jego następstwa, np. sposób popełnienia czynu, charakter przedmiotu wykonawczego, szczególne nastawienie sprawcy, szczególne okoliczności. Ten typ przestępstwa zagrożony jest surowsza karą niż typ podstawowy.
Typ podstawowy przestępstwa - zasadnicza postać czynu zabronionego, którego treść sformułowana jest zazwyczaj ogólnie.
Typ przestępstwa - wszystkie jego ustawowe znamiona (cechy) określające łącznie czyn zabroniony.
Typ uprzywilejowany przestępstwa - postać czynu zabronionego tworzona ze względu np. na szczególne okoliczności, sytuację psychiczną sprawcy, mała wagę czynu. Ten typ przestępstwa zagrożony jest karą łagodniejsza niż typ podstawowy.
Współsprawstwo - dokonanie czynu zabronionego wspólnie i w porozumieniu z inną osobą.
Znamiona przestępstwa - poszczególne cechy (każde słowo mające względnie samodzielny sens wskazujące na jakaś cechę danego czynu zabronionego).
Przygotował Krzysztof Gonerski
Pod red. O. Górniok: Kodeks karny. Komentarz, Wyd.LexisNexis, 2004,
(L. Tyszkiewicz: Komentarz do art. 148, 149, 150, 151, 155)
(P. Hofmański: Komentarz do art.118 i 123)
G. Zdziennicka-Kaczocha: Kodeks karny z komentarzem, Sigma 2004,
W.Świda: Prawo karne, Warszawa 1989,
M.Cieślak: Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, PWN 1990,
J.Bafia, K.Mioduski, M.Siewierski: Kodeks karny - komentarz. Cześć szczegółowa, Warszawa,
A.Marek: Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach, Toruń 1996,
J.Andrejew: Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1989,
A.Jakliński, Z.Marek: Medycyna sądowa. Podręcznik dla prawników., Kraków 1996
do góry
