Charakterystyka zabójców serjnych wg. stopnia ich zorganizowania
FBI
Kanibalizm
Wiktymologia
Wykrywanie sprawców zabójstw seryjnych na tle seksualnym
Klasyfikacja zabójstw na tle seksualnym
Przestępstwo zabójstwa w polskim kodeksie karnym
Wstęp
Potrzeba stworzenia zrozumiałej i przejrzystej typologii sprawców przestępstw seksualnych, wynikła z lawinowo rosnącej w latach 80tych liczy zabójstw, z którymi większość policjantów, ze względu na ich odmienność, nie miała wcześniej do czynienia. Agent FBI Robert K. Ressler tak wyjaśnia powody wprowadzenia zmian w dotychczasowym szkoleniu policjantów, które doprowadziły do zaproponowania nowej, dostosowanej do aktualnych potrzeb, klasyfikacji sprawców zabójstw seryjnych na tle seksualnym:Nic by nie dało mówienie policjantowi, że ma szukać "osobowości psychotycznej", jeżeli ten oficer nie przeszedł przeszkolenia psychologicznego. (...) Zamiast więc określać, że miejsce popełnienia przestępstwa wskazywało cechy działania osobowości psychotycznej, zaczęliśmy tłumaczyć, że konkretne miejsce zbrodni było "zorganizowane", tak jak i sam przestępca, natomiast inny zabójca był "niezorganizowany", jeżeli było widać cechy zaburzenia umysłowego
W 1986r. Robert K.Ressler oraz jego współpracownicy z FBI: Anna Burges i John Douglas opublikowali niezwykle interesującą pracę pt. Sexual Homecide: Patterns and Motives, w której zawarli wymienioną już typologię sprawców seryjnych zabójstw na tle seksualnym. Za kryterium podziału przyjęli stopień zorganizowania sprawców, wyróżniając dwa podstawowe typy przestępcy: zorganizowany i niezorganizowany (zdezorganizowany).Ten dychotomiczny podział jest rezultatem wnikliwych badań interdyscyplinarnych jego autorów na grupie 36 zabójców. Klasyfikacja zaproponowana przez Resslera i jego współpracowników nie ma charakteru ściśle klinicznego, ale daję podstawy do pełnego opisu zachowania sprawców i wiąże się ściśle z naukowymi charakterystykami zabójców seksualnych. Pomiędzy oboma typami mogą, oczywiście, występować typy mieszane, co nie umniejsza praktycznego znaczenia tego rodzaju podziału. Praktyczne znaczenie typologii sprawców według stopnia ich zorganizowania uwidacznia się przede wszystkim w procesie profilowania jako wstęp do interpretacji danych o konkretnym zabójstwie.
W odróżnieniu od wielu innych, opracowanych typologii sprawców przestępstw, które mają przede wszystkim wartość teoretyczną, podział sprawców ze względu na stopień ich zorganizowania, jest solidnie oparty na realiach praktyki śledczej i może być użyteczny w konkretnej pracy nad wykrywaniem sprawcy. Najczęściej mamy do czynienia z niekompletnymi danymi o sprawcy. Zaproponowana typologia pozwala ukierunkować dalsze poszukiwania przez porównanie cząstkowych danych z charakterystykami sprawców zdefiniowanych wg stopnia ich zorganizowania. Jeśli dane te wskazują na kilka cech zabójcy, np. niezorganizowanego, to z nimi mogą współwystępować inne , dające w efekcie bliższy opis sprawy, zwiększający możliwość jego ujęcia. Na przykład mogą być one wykorzystane do sformułowania hipotezy, że miejsce jego zamieszkania znajduje się najprawdopodobniej blisko miejsca zdarzenia. Z drugiej jednak strony, jeśli w analizowanym przypadku zabójstwa występują dwa zdecydowanie odmienne typy śladów, to możemy postawić hipotezę o udziale w zdarzeniu dwóch sprawców o różnych osobowościach. Dlatego też przy profilowaniu sprawców podział ich na zorganizowanych i niez organizowanych wykorzystywany jest jako jedna z praktycznych opcji, ale za to o znaczącej wartości wykrywczej.
Co do ogólnych uwag dotyczących charakterystyk poszczególnych typów przestępców należy zauważyć, że sprawca zorganizowany odznacza się przede wszystkim planowaniem swojej zbrodni. Wybiera miejsce, poluje na ofiarę, a po zabójstwie nadal nim żyje. Chce kontrolować sytuację jeszcze dłuższy czas potem. Ten typ przestępcy w klasyfikacji psychicznej odpowiada osobowości zaburzonej (psychopatycznej). Natomiast sprawca niezorganizowany nie planuje zabójstwa, działa w sposób niekontrolowany. Zabija na "swoim" terenie i nie interesuje się rozgłosem wokół swojej osoby w związku z dokonanymi przez niego zbrodniami. Ten typ przestępcy z kolei odpowiada w klasyfikacji klinicznej osobowości psychotycznej.
Charakterystyka osobopoznawcza sprawców
Sprawca zorganizowany
Wiek - zbliżony do wieku ofiary; średni wiek - ok. 35 lat, który waha się między od 18 do 35 latPłeć - mężczyzna
Stan cywilny - żonaty lub związany z partnerką
Wykształcenie - zwykle ukończona szkoła średnia, czasami nieukończone studia wyższe, zwykle ma za sobą problemy dyscyplinarne w szkole - przede wszystkim ze względu na bezsensowne akty przemocy wobec innych.
Poziom ekonomiczny -średni
Miejsce zamieszkania - mieszka w większej odległości od miejsca zdarzenia; wyjątkiem może być pierwsze zabójstwo, które często ma miejsce blisko domu sprawcy, dba o swój dom
Samochód - średniej klasy, czysty i dobrze utrzymany
Praca - może wykonywać każde zajęcie, jednak poszukuje pracy, która pozwala mu na demonstrowanie obrazu własnej osoby w typie "silnego mężczyzny" ("macho"), np. kierowca ciężarówki, barman, strażnik, policjant, para-medyk, może także podejmować pracę dające kontakt z krwią i śmiercią. Często podejmuje prace dorywcze, łatwo porzuca pracę, często jest zwalniany za niedbalstwo. Pracuje zwykle w większej odległości od miejsca zdarzenia, jednak może być ono przy drodze do pracy.
Służba wojskowa - często ochotnik, stwarzał problemy dyscyplinarne w czasie służby (np. bójki, awantury), mógł być zwolniony dyscyplinarnie.
Karalność - mógł być karany za akty przemocy i przestępstwa seksualne. Mogły to być akty sadystyczne albo pobicia z elementami skrajnego okrucieństwa. Lubi czynić krzywdę osobom, na które jest zły i prawdopodobnie planował te napady z takim zamiarem. Popełnia wykroczenia drogowe, nie wywiązuje się z zobowiązań (np. alimentacyjnych ), nie płaci mandatów, biletów parkingowych itd.
Poziom inteligencji - przeciętny lub ponadprzeciętny
Zdrowie psychiczne - bez zaburzeń psychotycznych
Właściwości fizyczne - zwykle dobrze zbudowany, zadbany
Sprawca niezorganizowany
Wiek - od 16tu do trzydziestu kilku lat; ofiary dobiera przypadkowo, bez względu na wiek.Płeć - mężczyzna.
Stan cywilny - wolny.
Wykształcenie -porzucona szkoła średnia (lub wydalenie z niej).
Poziom ekonomiczny - poniżej średniego.
Miejsce zamieszkania - blisko miejsca zdarzenia, zwykle mieszka samotnie lub z rodzicami.
Samochód - na ogół nie ma pojazdu, jeśli ma to stary model, bardzo zaniedbany.
Praca - nie pracuje; o ile jest zatrudniony, to przy nieskomplikowanych pracach o ograniczonych kontaktach społecznych, np. stróż, zmywacza naczyń, pomocnik magazyniera.
Służba wojskowa - nie odbywał w ogóle albo został zwolniony z powodu nieprzydatności.
Zachowania aspołeczne - mógł być aresztowany za kradzieże fetyszystyczne, żebractwo, eksbihicjonizm.
Poziom intelektualny - poniżej przeciętnej lub niski.
Zdrowie psychiczne - epizody zaburzeń psychicznych, może być leczony w związku ze stanami depresyjnymi, ale nie hospitalizowany; częsta diagnoza: stany schizoidalne.
Właściwości fizyczne - szczupły albo chudy, często cierpiący na dolegliwości wpływające na wygląd zewnętrzny.
Charakterystyka zachowania sprawców
Sprawca zorganizowany
- Jest to osoba dostosowana społecznie, nowoczesna w stylu życia, towarzyska, otwarta, wzbudzająca sympatię. Jest dobrze ubrany, nosi modne garnitury, dba o wygląd. Jednak przy bliższym poznaniu okazuje się egoistą, który troszczy się jedynie o siebie; jego "prospołeczna" natura jest w rzeczywistości fasadą.
- Jest aktorem, potrafi odgrywać dowolną rolę, umiejętnie udaje uczucia, płacze prawdziwymi łzami, wywołuje współczucie. Wszystko po to, by swobodnie manipulować ludźmi.
- Posiada osobowość "kameleona", która bez trudu przystosowuje się do różnorodnego otoczenia.
- Ma łatwość wypowiadania się, umiejętność nawiązywania dobrego kontaktu interpersonalnego. Umiejętności tej używa do manipulowania ludźmi, i zwykle radzi sobie z nimi, przeciągając ich na swoja stronę.
- Jest kobieciarzem. Znany jest jako stały bywalec barów, pubów, restauracji, szczególnie tych, których właścicielkami są kobiety. Umawia się często z wieloma, różnymi kobietami, ma wiele partnerek seksualnych i chętnie chwali się swoimi podbojami erotycznymi.
- Jest nieodpowiedzialny, obojętne jest mu dobro społeczne.
- Jest patologicznym kłamcą. Często składa obietnice, których nie ma zamiaru dotrzymać, nie można na nim polegać.
- Znajomi i bliscy znają go z gwałtownego usposobienia i zwykle, w przypadku jakichkolwiek sporów, starają się mu schodzić z drogi ze strachu albo dla :świętego spokoju". Gdy zostanie obrażony lub nastraszony reaguje gwałtownie - natychmiast lub wkrótce potem. Uzewnętrznia swój gniew i długo przechowuje urazy. Nie znosi krytyki.
- Jest amoralny. Nie ma poczucia winy, nie odczuwa wyrzutów sumienia odnośnie do swoich czynów. Zawsze wini innych za swoje problemy.
- Jest odporny na resocjalizację. Nie uczy się na błędach i wciąż popełnia to samo przestępstwo. Gdy zostanie złapany, oświadcza, że mu przykro, ale w gruncie rzeczy, żałuje jedynie, że został złapany.
- W konstelacji rodziny jest pierwszym synem.
- W dzieciństwie był poddawany niespójnym i niekonsekwentnym oddziałowywaniom wychowawczym.
- W historii jego życia był incydent fizycznego lub seksualnego nadużycia przez matkę, ojca lub osobę sprawującą opiekę.
- U zabójców na tle seksualnym bez względu na stopień ich zorganizowania występują trzy ważne zaburzenia w okresie dzieciństwa, które mogą być ważnym wskaźnikiem prognostycznym. Są to:
- okrucieństwo w stosunku do zwierząt (np. dręczenie, akty sadystyczne wobec zwierząt domowych)
- podpalenia (wywołujące pożary, które powodują duże szkody)
- moczenie się
- Jest kolekcjonerem sadomasochistycznej pornografii. Interesuje się również wydawnictwami opisującymi z jednej strony brutalne przestępstwa (szczególnie na tle seksualnym ), a z drugiej metody i techniki śledcze. W niektórych przypadkach miejsce zbrodni może być podobne do opisywanych w takich materiałach. Ta informacja może mieć znaczenie podczas przeszukiwania mieszkania sprawcy. Może fascynować się różnym rodzajami broni i materiałami wybuchowymi.
- Jest metodyczny i przebiegły. Planuje swoje zbrodnie. Wybiera precyzyjnie swoje ofiary i miejsce zdarzenia.
- Może posiadać zestaw narzędzi zbrodni, w skład którego wchodzą także przedmioty i środki służące do obezwładniania ofiar (liny, łańcuchy, taśmy, paski, kneble, kajdanki, opaski na oczy i inne). Zestaw ten przynosi na miejsce zbrodni, a potem zabiera go ze sobą.
- Wybiera takie ofiary, nad którymi może panować i dominować.
- Może wybrać ofiarę, która przypomina znaczącą postać kobiecą w jego życiu, o podobnym wyglądzie stylu życia, zajęciu.
- Czynnikami przyspieszającymi zbrodnicze działania są najczęściej kłopoty z pieniędzmi, konflikty z kobietami, problemy z pracą.
- Przed zabójstwem w sposób widoczny przeżywa podniecenie albo przygnębienie.
- Miejsce zbrodni, ślady, jakie zostawia, stanowią często odbicie kontrolowanego szału, sterowanej wściekłości i pasji.
- Przed śmiercią ofiar dopuszcza się wobec nich aktów przemocy, gwałtów, tortur, agresji.
- Może komunikować się z władzami. Czasem zachęca policję podając pewne informacje, np. przez środki masowego przekazu. Ten rodzaj aktywności sprawcy ma znaczenie psychologiczne - służy przeżywaniu wydarzenia i kontynuowaniu fantazji. Wzmacnia także poczucie sprawcy nad policją. Czuję się on szczególnie zachęcony przez pozorny brak sukcesów w śledztwie i znajduje wiele przyjemności w takim formułowaniu swoich komunikatów, aby frustrować i ośmieszać władze. Można wiec na niego oddziaływać przez odpowiednio sformułowane komunikaty zwrotne.
- Kolekcjonuje "trofea" swoich ofiar. Może to być biżuteria lub inne osobiste przedmioty. Często wręcza je jako prezenty znaczącym dla siebie kobietom. Fakt ten ma również znaczenie psychologiczne: służy jako wspomnienie zbrodniczych przeżyć i dostarcza materiału do kontynuowania fantazji.
- Po zabójstwie przemieszcza ciało ofiary, często je ukrywa, chyba, że sprawca pragnie coś wyrazić przez pozostawienie zwłok w widocznym miejscu, np., spowodować szok.
- Może kręcić się w środowiskach inwigilowanych w celu zdobywania wiadomości o zbrodni i sprawie. W związku z tym jest czasem uważany za donosiciela luk kogoś, kto się naprzykrza. Zdarza się, że angażuje się osobiście w śledztwo, np. przez poszukiwanie ciała.
- Po przestępstwie śledzi w mediach wiadomości na temat swojej zbrodni.
- Jeżeli czuje się zagrożony, może zmienić miejsce pracy i zamieszkania.
Sprawca niezorganizowany
- Jest nastawiony aspołecznie; odrzuca społeczność, ze strony której doznał również odrzucenia.
- Jest samotnikiem, odludkiem; izoluje się od społeczeństwa.
- Chętnie prowadzi nocny tryb życia, np. chętnie odwiedza cmentarze.
- Nie ma bliskich przyjaciół. Mieszka samotnie, albo ze znaczącymi w jego życiu, starszymi kobietami ( krewnymi lub takimi, od których jest życiowo zależny)
- Ma niskie aspiracje, sprawia ogólnie niekorzystne wrażenie; nie dba o wygląd ,jest brudny, wyraźne barki w zakresie higieny osobistej.
- Znajomi uważają go za "nienormalnego", dziwacznego.
- Seksualnie niesprawny i być może nigdy nie miał prawidłowych doświadczeń seksualnych z płcią przeciwną, gdyż są one dla niego zbyt trudne.
- Silnie uwikłany w zachowania autoerotyczne i substytu seksu: masturbacja, pornografia, podglądactwo, fantazje sadomasochistyczne, kradzieże fetyszystyczne, eksbihicjonizm i in. służą mu one do rekompensacji braków w zakresie relacji interpersonalnych.
- W dzieciństwie był poddawany surowej dyscyplinie wychowawczej.
- W hierarchii rodziny zajmował niską pozycję, najczęściej jest młodszym bratem.
- Brak mu pomysłowości i sprytu sprawcy zorganizowanego.
- Zachowuje urazy, nie potrafi uzewnętrzniać negatywnych emocji- szczególnie złości i strachu.
- Raczej stroni od alkoholu (także w czasie popełniania zabójstwa)
- Wykazuje silny niepokój podczas dokonywania zbrodni.
- Napaść jest spontaniczna. Popełnia zabójstwo w akcie szału, atak jest błyskawiczny i zmierzający do natychmiastowego uciszenia ofiary. Jego zachowanie charakteryzuje nagła przemoc i szybkie następstwo śmierci ofiary. Ciosy i cięcia mają charakter niekontrolowany.
- Miejsce zdarzenia jest zwykle nieporządne, zabałaganione, obficie zalane krwią, zwykle widocznych jest dużo śladów. Ślady krwi są zarówno na ciele ofiary, jak i na sprawcy. Narzędzie zbrodni jest przypadkowe, po zabójstwie pozostawione na miejscu zdarzenia. Ciało ofiary zwykle pozostawione na miejscu zbrodni.
- Może dojść do "depersonalizacji" ofiary;: skrajne poturbowanie i uszkodzenie twarzy.
- Sprawca może dokonywać pośmiertnych uszkodzeń ciała ofiary na szyi, udach, brzuchu, piersiach, pośladkach, narządach płciowych. Niekiedy sprawca rozkawałkowuje zwłoki, co bywa motywowane ciekawością badawczą. Zdarzają się przypadki mutylacji (okaleczenia) ciała oraz incydenty ludożerstwa.
- Sprawca ten często dokonuje czynów seksualnych po śmierci ofiary ze zwłokami: masturbacja na/ przy ciele ofiary i jej ubraniu, "ozdabianie" okolic płciowych rysunkami, wstążkami, itp., wkładanie przedmiotów do otworów waginalnych i analnych, zdarzają się przypadki ejakulacji do ran kłutych i wycinanie narządów płciowych. Ten typ zabójcy nie penetruje ciała ofiary penisem.
- Ciało ofiary może być ułożone w jakąś szczególną pozycję dla wyrażenia jakiegoś symbolicznego celu (np. poniżenia ofiary).
- Na miejscu zdarzenia i na ciele ofiary mogą być pozostawione przez sprawcę ślady o charakterze rytualnym. Sprawca wyraża w ten sposób jakiś rodzaj psychoseksualnej potrzeby.
- Zabójca ten często zabiera "pamiątki" zbrodni. Mogą to być np. części ubrania ofiary, bezwartościowe rzeczy należące do niej, a w skrajnych przypadkach - części ciała. "Pamiątki" służą sprawcy do przywoływania wspomnień i ożywiania sadystyczno- seksualnych fantazji. Zdarza się, że przestępca odnosi "pamiątki" na miejsce zbrodni lub do grobu ofiary. Jest to przejaw jego nieprawidłowej uczuciowości: rzekomego poczucia winy, uwielbienia dla ofiary itd..
- Po dokonaniu zabójstwa często przejawia szczególne zachowania, odmienne od swoich zwykłych, np. nagłe i nasilone odurzanie się alkoholem lun narkotykami, wzmożone przejawy gorliwości religijnej i in.
- Nieznacznie zainteresowany jest rozgłosem czynu w mediach i postępami śledztwa.
Przykłady sprawcy zorganizowanego i niezorganizowanego
Najlepszym przykładem seryjnego zabójcy zorganizowanego jest Gerrard John Shaeffer , oficer policji, stanu Floryda. Dom i życie osobiste oskarżonego o zamordowanie 35 kobiet przestępcy wykazywało wiele cech charakterystycznych dla typu zorganizowanego sprawcy. Utrzymywał on kontakty z kobietami, miał stałą pracę, zbierał "trofea" po ofiarach, czytywał pornografię i w swoich zbrodniach realizował własne, sadystyczne fantazje. Szukał ofiar wśród młodych autostopowiczek, co do których miał pewność, ze nikt przez dłuższy czas nie będzie interesował się ich losem. Dzięki swojemu urokowi osobistemu, inteligencji i łatwości nawiązywania kontaktów, a także aury władzy, budził zaufanie i dawał poczucie bezpieczeństwa. Kobiety chętnie korzystały z jego uprzejmości i wsiadały do jego zadbanego, schludnego samochodu. Schaeffer personalizował swoje ofiary, mówił do nich po imieniu. Wywoził je do lasu, a tam związywał, gwałcił i zabijał. Żywym kobietom zakładał na szyję pętlę, którą przerzucał przez gałąź drzewa i przyczepiał od zderzaka samochodu. Odjeżdżając powodował ich śmierć przez uduszenie.Na miejsce zdarzenia przywoził swoją broń i zabierał ją po zabójstwie z powrotem. Miał przy sobie "zestaw do gwałtu" i przed torturami i zabójstwem odbywał akty seksualne z ofiarami. Ciała ofiar dobrze ukrywał. Wykazywał dużą mobilność i łatwo przystosowywał się do okoliczności. Kolekcjonował "trofea" w postaci kobiecych ubrań i biżuterii. Swoje fantazje podbudowywał lekką pornografią i magazynami dedektywistycznymi. W jego mieszkaniu na ścianach wisiały plakaty nagich kobiet. Znaleziono także fotografie powieszonych przez Shaeffera kobiet.
W czasie procesu flirtował z prasą, utrzymywał ,że jest niewinny i przez cały czas próbował kontrolować sytuację i manipulować innymi uczestnikami procesu.
Natomiast najczęściej wymienianym przykładem seryjnego zabójcy niezorganizowanego jest Herbert Mullin . Całe życie cierpiał z powodu swojej małej atrakcyjności fizycznej i nigdy nie miał bliskiej osoby. W szkole średniej zapadł na ciężką postać schizofrenii paranoidalnej. Stan choroby pogarszał się na skutek eksperymentowania z narkotykami. Ze względu na zaburzenia psychiczne nie został przyjęty do wojska , nie mógł też z tego powodu znaleźć żadnej pracy. Jego utrzymaniem zajmowali się rodzice. Mieszkał samotnie. Gdy przeczytał gdzieś informacje, że Kalifornii grożą trzęsienia ziemi, zaczął wierzyć, że -aby kataklizmy oszczędził ten stan - konieczne jest złożenie w ofierze jak największej liczby niewinnych ofiar. Twierdził, ze rozkazy zabijania przesyłał mu telepatycznie jego ojciec.
Modus operandi Mullina ciągle się zmieniał , co stanowiło poważny problem dla policji, która nie potrafiła połączyć różniących się wiekiem, płcią, przypadkowych ofiar. Takze okoliczności poszczególnych zabójstw zasadniczo się od siebie różniły. Dokonywane były w różnych miejscach: na autostradzie, w lesie, w domu prywatnym, a nawet w kościele. Narzędzia zbrodni też się różniły: sprawca używał m.in., kija baseballowego, broni palnej. Jedyna znacząca cecha, która odróżniała Mullina od "modelowego" przykładu zabójcy niezorganizowanego, to fakt poruszania się własnym samochodem.
Na procesie oskarżony o 13 zabójstw, Mullin zachowywał się taka agresywnie i nieobliczalnie, że cały czas musiał być skuty kajdankami.
Przygotował Krzysztof Gonerski
Bibliografia:
A.Czerwiński, K.Gradoń: Seryjni mordercy, Muza S.A., Warszawa 2001
pod. red. J.K.Gierowski, T.Jaśkiewicz-Obydzińska: Zabójcy i ich ofiary. Psychologiczne podstawy profilowania nieznanych sprawców zabójstw. Wydawnictwo IES, Kraków 2002
do góry
